SöySəl Evi--- خانه شعر تركي

ملا پناه واقف كيمدئ

پنجشنبه 11 خرداد 1391
+0 به یه ن


MOLLA PƏNAH VAQİF


قاراباغ خاني نين بيرينجي وزيري اون سگگيزينجي عصرين مشهور سياسي و اجتماعي خاديمي ملا پناه واقف خالقيميزين اورتا عصرلر عنعنه لري روحوندا و يئني تيپلي، رئاليست، شيفاهي خالق پوئزيياسينا ياخين شعرلر يازميش گؤركملي شاعيرلريندندير. اونون ياراديجيليغي آذربايجان پوئزيياسي نين گله جك اينكيشافينا بؤيوك تاثير گؤسترميشدير.


واقف 1717-جي ايلده قازاخ ياخينليغينداكي سالاهلي كندينده آنادان اولموشدور. بئله بير فيكير وار كي، اونون اجدادلاري بؤيوك فضولي نين ده منسوب اولدوقو بايات طايفاسيندان اولوب. اونون آتا آناسي حاقيندا چوخ آز شئي معلومدور. بلليدير كي، اونون باباسيني سليمان، آتاسيني مهدي، آناسيني ايسه آغ قيز چاغيرميشلار.


پناه ياخشي تحصيل گؤرموشدو. او، فارس و عرب ديللرينده ياخشي دانيشير، ستاره شناسي، رياضيات، باستان شناسي، موسيقي و سيا ست اوزره گئنيش بيلييه ماليك ايدي. او، قازاخدا تانينميش عاليم و تربيتچي شفي افندي نين يانيندا اوخوموشدو. بعضي سالنامه چيلر بئله حساب ائديرلر كي، سونراكي تحصيليني گنجه ده و ياخود تبريزده آليب. اوراسي دا معلومدور كي، واقف تحصيليني باشا ووردوقدان سونرا اولجه قازاخدا، سونرا ايسه قاراباغدا مسجيد نزدينده فعاليت گؤسترن مدرسه ده درس دئميش و ائله بورادا دا ملا پناه آديني آلميشدير. بو زامان اونون عاليمليگي حاققيندا خبرلر ملا پناهين وطني نين حدودلاريندان چوخ-چوخ اوزاقلارا ياييلير. حتّي خالق آراسيندا بئله بير مثل ده يارانير: " هر اوخويان ملا پناه اولماز. "


اون سگگيزينجي عصرين اورتالاريندا گورجوستان سرحددينده گرگينليك يارانير و بير چوخ عاييله لر قازاخدان قاراباغ و گنجه يه كؤچورولورلر. واقفين عاييله سي ده كؤچكونلرين آراسيندا ايدي. بو عاييله قاراباغين جاوانشير اويئزدي نين ترترباسار كندينده سيغيناجاق تاپير. واقف بورادا دا معليم ليكله مشغول اولور. كيچيك بير كندين ملاسي نين آلديغي جزئي معاش بؤيوك عاييله نين مادي احتيياجلاريني اؤدمير و واقفين عاييله سي كاسيبليق حددينده ياشايير. گؤرونور، اونون مشهور " بايرام اولدو " قوشماسي دا ائله همين واختلاردا يازيلميشدير:


بايرام اولدو، هئچ بيلميرم نئيلييم...


بيزيم ائوده دولو چووال دا يوخدور.


دوگويله ياغ هامي چوخدان توكنميش


ات هئچ اله دوشمز، موتال دا يوخدور.


آللاها بيزميشيك ناشوكور بنده،


بير سؤز دئسم، دخي قويمازلار كنده.


خالق باتيب نوغولا، شكره، قنده،


بيزيم ائوده آختا زغال دا يوخدور.


بيزيم بو دونيادا نه ماليميز وار،


نه ائوده صاحيب جاماليميز وار.


واقف، اؤيونمه كي، كماليميز وار،


آللاها شوكر كي، كمال دا يوخدور.


البته، واقفين ياراديجيليغيندا هئچ نه ايله فرقلنمه يه ن بو شعري ميثال گتيرمه مك ده اولاردي. آنجاق سووئت دؤورونده واقف پوئزيياسي نين مشهور نومونه سي كيمي دايم خاطيرلاديلان بو شعر آز قالا شاعيرين بوتون ياراديجيليغي نين شاه اثري ساييليردي. بو شعري اوشاق باغچالاريندان توتموش يونيورسئت آوديتورييالارينا قدر هر يئرده ازبردن سؤيله ييرديلر. و قوشمانين مضمونوندا مؤوجود قورولوشون اوستونلوكلري حاقيندا جيدي عوموميلشديرمه لر آپاريرديلار. آذربايجان شعرسئورلري نين گئنيش كوتله سي شاعيرين بديعي ياراديجيليغي ايله تانيشلي-غي محض بو قوشما ايله باشلايير، واقفين حيات و ياراديجيليغي حاقيندا ان دولقون معلوماتي ايسه صمد ورغونون مشهور " واقف " پيئسيندن آليرديلار.


بيز ايسه تاريخي معلوماتلاريميزا داعوام ائدك. قاراباغا گلديكدن آز سونرا واقف ترترباساردان شوشايا كؤچور. بورادا مكتب آچان شاعير تئز بير زاماندا شهر ساكينلري آراسيندا هم گؤزل معليم، هم ده استعدادلي شاعير كيمي تانينماغا باشلايير. شاعيرين شهرتي قاراباغ حاكيمي ابراهيم خليل خانا چاتير و اونو سارايا دعوت ائديرلر.


واقفين سارايا گلمه سي باره ده بير نئچه روايت موجوددور. بونلاردان بيرينه اساسا"، واقف آيين توتولماسي و زلزله اولاجاغي حاقدا ايره ليجه دن دقيق خبر وئرير و بو خبري خانا چاتديريرلار. ابراهيم خليل خان بو باجاريقلي مونجيمله تانيش اولماق ايسته يير. واقفين درين عاغيل و ذكاسيندان حئيرته گلن خان اونا سارايدا قاليب ايشله مك تكليفي وئرير. باشقا بير روايته گؤره، هله گنجه ده ايكن واقف جاواد خانا بير شيكايتچي نين ديليندن عريضه يازير. عريضه نين اوسلوبو خاني او قدر واله ائدير كي، او، ملا پناهي سارايينا گتيردير. لاكين ابراهيم خليل خانين تاكيدلي خواهيشي ايله شاعيرين قاراباغا قاييتماسينا اجازه وئرير.


واقفين عؤمرونون سون گونلرينه قدر سارايدا ياشاماسي معلومدور. او، اولجه ائشيك آغاسي، يعني، داخيلي ايشلر ناظيري، داها سونرا ايسه بيرينجي وزير كيمي فعاليت گؤستريب. اؤزونون يوكسك ساوادي و علمي بيليگي ايله او، بورادا دا هامي نين رغبتيني قازانير.


گؤرونور، واقف ستاره شوناسليق ايله جدي مشغول اولوب، بو ساحه ده كي بيليكلريني تجربي اولاراق گون توتولمالاري نين و بو قبيلدن اولان ديگر طبيعي حادثه لرين معينلشديريلمه سي اوچون استفاده ائدير، آسترولوژي بيليكلريني ايسه سارايدا اؤزونون منجم مصلحتلري ايله نوماييش ائتديريردي. احتمال ائتمك ممكندور كي، واقف تطبيقي رياضياتي دا ياخشي بيليب. بئله كي، اونون خان سارايي نين، ياشاييش ائولري نين، شوشا قالاسي نين ديوارلاري نين تيكينتيسينده دقيق حسابلامالار آپارماسي دا بلليدير. واقفين زنگين كيتابخاناسي واردي و او، دايم اؤز بيليكلريني آرتيرماقلا مشغول اولوردو. ساراي اعيانلاري و شهر ضياليلاري ايچريسينده سئچيليب-ساييلماسي اونون اؤزونه ادبي تخلص گؤتوردويو واقف (هر شئيي بيلن) آديني دوغرولتدوغونو گؤسترير.


واقف ياراديجيليقي نين گؤركملي تدقيقاتچيسي عزيز شريفين ده قئيد ائتديگي كيمي، قاراباغ خانليغي نين وزيري وظيفه سينده واقف اؤزونو لاييقلي دؤولت خاديمي، مودريك و اوزاق گؤره ن بير سياستچي كيمي گؤستره بيلير. دوغرودور، واقفين باجاريق و استعداديني شبهه آلتينا آلماق ممكن دئييل، آما بير مسئله ني آيدينلاشديرماق اوستوندن بو قدر واخت كئچندن سونرا بيزيم اوچون چتينليك تؤره دير: بو گون قاراباغدا باش وئرن قانلي حادثه لر كيمين " اوزاق گؤره نليگي نين " نتيجه سيدير - واقفين، يوخسا ابراهيم خليل خانين؟ بو حادثه لرين كؤكو او واختلار يئريديلميش سيياستدنمي ايره لي گلير؟...


واقف ايكي آرواد آليب. بيري نين آدي قيزخانيم، او بيرينينكي مدينه اولوب. قيزخانيم دوربند بيين قيزي ايدي و گنج ياشلاريندا اؤزوندن چوخ-چوخ ياشلي اولان واقفه اره گئتميشدي. خالق آراسيندا اونون غئيري-عادي گؤزلليگي باره ده روايتلر دولاشيردي. واقفين بير اوغلو، ايكي قيزي اولوب. اونلارين هاميسي مدينه خانيمدان اولموش اوشاقلار ايديلر. اوغلونون آدي علي اغا ايدي، " عاليم " تخلصو ايله شعرلر يازميش و يئتكين چاغلاريندا قتله يئتيريلميشدي.


واقف ويدادي، حسين خان مشتاق، آغ قيز اوغلو پيري كيمي شاعيرلرله دوستلوق ائتميشدير. اونون ان ياخين دوستو ايسه هئچ شبهه سيز، هم يئرليسي و بعضي منبعلره اساسا"، اوزاق قوهومو ويدادي اولوب. واقف اؤز قيزلاريني ويدادي نين اوغلانلارينا اره وئرميشدير. اونلارين مشاعيره سي (شعرلشمه سي) هر ايكي شاعيرين ياراديجيليغيندا اونملي يئر توتور.


واقفين ياخين دوستلاريندان بيري - حسين خان مشتاق 22 ايل شكي خاني اولموشدو، واقفين اونونلا دا شعرلشديگي بلليدير.


واقف سارايا دوشدوكدن سونرا اؤزو سني اولسا دا، خانين اينانديغي شيعه مذهبيني قبول ائدير. بيرينجي وزير اولدوقدان سونرا خانليغين خاريجي سيياستينه رهبرليك ائديب. او واخت آذربايجاندا وضعيت چوخ گرگين و موركب ايدي. 1747-جي ايلده نادير شاهين اؤلدورولمه سيندن سونرا، بلكه هله بير آز دا اول آذربايجاندا مستقيل خانليقلار يارانميشدي. آز بير مدت عرضينده شكي، قاراباغ، گنجه، قوبا كيمي آذربايجان خانليقلاري بين الخالق ميقياسدا تانينماغا باشلاييرلار. لاكين بو خانليقلارين معين اقتصادي، سياسي و حربي اوغورلارينا باخماياراق، اونلارين باشي اوزرينده هر آن اؤز موستقيلليكلريني ايتيرمك تهلوكه سي دولاشيردي. آذربايجاندا آپاريجي رول اويناماق اوغروندا روسييا، ايران و توركييه موباريزه آپاريردي. قونشو خانليقلار و حتّي گورجوستان دا موستقيلليك اوچون تهلوكه يه چئوريلميشديلر. فاصيله سيز فئودال موحاريبه لري و گوجلو قونشولارين دايمي باسقينلاري قاراباغ خانليغيني مجبور ائديردي كي، ياخين خانليقلارلا ديل تاپاراق، آپاريجي دؤولتلردن دستك آلسين. ابراهيم خان گورجوستانلا ايتتيفاقا گيرير و اونلار بيرليكده روسييادان دستك ايسته ييرلر. 1783-جو ايلده گورجو شاهي ايكينجي ايراكلي روسييا تبعه ليگيني قبول ائدير و واقف بير ايل سونرا تيفليسده همين اؤلكه لر آراسيندا مقاوله نين ايمضالانماسي مراسملرينده اشتراك ائدير. تيفليسده اولدوغو زامان واقف شهرين تعريفينه، گورجو گؤزللرينه و ايراكلي نين اوغلو شاهزاده ائولونا حصر اولونموش شعرلر ده يازيب. 1783-جو ايلده ابراهيم خليل خان ايكينجي كاترينايا مكتوب يازاراق، اوندان خواهيش ائدير كي، قاراباغ خانليغيني روسييا تبعه ليگينه قبول ائتسينلر. ابراهيم خان چتين بير سئچيم قارشيسيندا قالميشدي: او يا روسيياني، يا دا ايراندا حاكيميته گلميش آغا محمد شاه قاجاري سئچمه لي ايدي. ابراهيم خليل خان چوخ دوشونمه دن روسييايا اوستونلوك وئرير. مثله اوندا ايدي كي، هله قديم زامانلاردان قاراباغ بورايا كؤچورولموش قاجارلارلا مسكونلاشديريلميش و 200 ايل عرضينده بورادا قاجارلارين زياداوغلولار بويوندان اولان شخصلر حؤكمرانليق ائتميشدي. يقين كي، آغا محمد شاه قاراباغ خانليغيني توتماق ايستركن بونو معين قدر قاجارلارين پوزولموش حوقوقلاري نين برپاسي ايله موتيولنديرمك فيكرينه دوشموشدو. آغا محمد شاه قاراباغا ياخينلاشديقجا، ابراهيم خليل خان ايكينجي ايراكلي ايله داها آرتيق ياخينلاشماغا باشلايير. واقف آغا محمد خانا قارشي بيرلشمك اوچون ابراهيم خليل خانين، ايكينجي ايراكلي نين، ايروان حاكيمي محمد خانين و تاليش حاكيمي مير موستافا خانين دانيشيقلاريندا ايشتيراك ائدير.


قاراباغ اوزرينه يوروشه حاضيرلاشاركن آغا محمد شاه ابراهيم خليل خاندان اونا تابع اولماسيني و بونون رمزي كيمي اوغلونو اونون يانينا گيروو گؤندرمه سيني طلب ائدير. ابراهيم خليل خان بونا راضي اولمور. 1795-جي ايلده آغا محمد شاهين قوشونلاري آراز چاييني كئچه رك، شوشا ايستيقامتينده ايره ليله مه يه باشلاييرلار. شوشاليلار واقفين باشچيليغي آلتيندا مودافيعه اولونماق اوچون حاضيرليق گؤرورلر. شوشانين محاصيره سي اوزانير و آغا محمد شاه ابراهيم خليل خاني قورخوتماق مقصديله اؤز ساراي شاعيرينه تاپشيرير كي، اونا بير مكتوب يازسين. مكتوب بو مضموندا اولمالي ايدي: " ائي عاغيلسيز، گؤيدن باشينا داشلار ياغاركن سن شوشه نين ايچينده معجزه مي آختاريرسان؟ " بو پارچادا شوشا قالاسي نين آدي ( " شوشه سؤزو) اوي-ناديلميشدي. شوشا آذربايجان ديلينده " شوشه " دئمك ايدي و شوشه ده طبيعي كي، داشا دوام گتيره بيلمزدي. همين بئيت يازيلميش كاغيذي اوخا بركيده رك، قالايا آتيرلار. قاراباغ خاني نين بيرينجي وزيري واقف بونا جاواب يازاراق، ائله همين يوللا قاجارا چاتديرير. جاوابين مضمونو بئله ايدي: " بعلي،يارادان مني شوشه يه ساليب. آنجاق بو شوشه سال داشلاردان تيكيلميش قالانين ايچينده يئرلشير. "


واقفين بئيتي آغا محمد شاهين غضبينه سبب اولور و او، توپ آتشلريني داعوام ائتديرمك امريني وئرير. لاكين يئنه هئچ نه آلينمير. شوشانين 33 گونلوك محاصره سي قالانين ايگيد مودافيعه چيلريني سارسيتمير و شاه مجبور اولوب، محاصره ني دايانديراراق، گورجوستانا يولا دوشور.


قالانين مدافعه سينده واقف اؤزو ده شخصا" اشتراك ائتميشدي. اونون شعر يازان بارماقلاري سيلاحا دا داورانماغي باجاريردي. شاعرين آتيجيليق مهارتي خالق آراسيندا حتّي روايتلر ده ياراديب. دئييرلر كي، بير ارمني تويوندا آتيجيليق ياريشي كئچيريلير و بو ياريشدان دا واقف غاليب چيخير. واقف حتّي سيلاحا بير مخمس ده حصر ائديب:


دهرده اولدو منه دلدارو دلبر بير تفنگ


خوش قدي آيينه يي-سيم و سمنبر بير تفنگ...


هر كيم ايستر كي، وجودي معركه آرا گرك،


كندي زاتيندان سيلاح و اسلحه اعلا گرك،


گولله سيله خوني-اعدا تؤكمه يه سؤودا گرك...


1796-جي ايلده قراف و. زوبووون باشچيليق ائتديگي روس قوشونلاري شاماخيدان كئچه رك، قاراباغ سرحدلرينه گليرلر. ابراهيم خليل خان اؤز اوغلو ابوالفتح خانين باشچيليغي ايله اونون يانينا ائلچيلر گؤندرير. بو هيئته واقف و تانينميش قاراباغ اميرلري نين اوغلانلاري دا داخيل اولورلار.


سفارت گئري دؤنركن ابراهيم خليل خانلا بيرليكده واقفه ده ايي كاترينانين آديندان قييمتلي هديه لر وئريرلر. واقفه باهالي داش-قاشلا بزه ديلميش عصا دوشور. ابراهيم خليل خان بو مودتده ايكينجي كاترينا ايله مكتوبلاشماسيني داعوام ائتديرير. خانين همين مكتوبلاري نين متنيني واقف يازيردي و امپراطور تئزليكله اونون گوجلو يازي قابيليتيني معينلشديرير. 1784-جو ايلده ايلده ق. آ. پوتيومكينه يازديغي مكتوبوندا كاترينا قئيد ائديردي كي، ابراهيم خانين مكتوبلاري اؤزونون ادبيليگي و ظريفليگي ايله ايراندان و توركييه دن گلن بوتون مكتوبلاري اوستله يير. روسييا حؤكمداري اؤز فاووريتيندن همين مكتوبلارين مؤليفي نين كيمليگيني معينلشديرمگي و اونون سههتي ايله ماراقلانماغي خواهيش ائدير. 1796-جي ايلده ايكينجي كاترينا وفات ائدير. يئني امپراطور اي پاوئل قافقازداكي روس قوشونلاريني گئري چاغيرير. آغا محمد شاه بوندان استفاده ائده رك، اونون اوزونه آغ اولموش خانلاري جزالانديرماق ايسته يير. ائله همين ايل او، يئني يوروشه چيخير و بو يوروشونو شوشادان باشلايير. بو دفعه ابراهيم خليل خان قالاني دؤيوشسوز تسليم ائدير و اؤز قوهوملاري، ياخين آداملاري و كيچيك دسته سي ايله آذربايجانين شيمالينا قاچير. لاكين معلومدور كي، واقف، او واخت خانين اؤزو ايله گؤتوردويو آداملارين ايچينده اولماييب. ايران قوشونلاري نين شوشايا گيرمه سيندن بير هفته سونرا اونو توتوب ابراهيم خليل خانين قارداشي محمد حسن بگين سارايينا گتيريرلر. آغا محمد شاه بورادا يئرلشميشدي.


اؤزونون محاصره قدرتينه گؤره شهرت قازانميش شوشا قالاسيني ابراهيم خليل خانين دؤيوشسوز تسليم ائتمه سي تاريخچيلر طرفيندن خانليغين آغير اقتصادي وضعيتي ايله ايضاح اولونور. بورادا ايل قوراقليق كئچديگيندن قيتليق حكم سوروردو. واقفين خانين يانيندا اولماماسي مختلف جور يوزولور. بوتون ايضاحلار چوخسايلي سواللار دوغورور. شوشا آلينماز قالا ساييليردي و ابراهيم خليل خانين ضروري احتياط توپلاياراق، قالانين مدافيعه سيني تشكيل ائتمك اوچون خيلي واختي واردي. يوخ، اگر اونون اولدَن قالاني دؤيوشسوز تسليم ائتمك فيكري وارديسا دا، بوندان واقفين خبري اولمالييدي. چونكي واقف اونون ان ياخين ساراي آدامي ايدي و ائله بو حالدا خان اونو دا اؤزو ايله آپارمالييدي. لاكين بئله اولمور و بو دا مختلف معمالارلا سببله نير.


شاعيرين شيمالا گئدن خانين دستسينه داخيل اولماماسيني، گؤسترديگيميز كيمي، بير نئچه جور ايضاح ائديرلر. يوروملاردان بيرينه گؤره، گويا واقف جميل آغا آدلي بير شخصله تفليسه گئديبميش و گئري قاييدان باش آغا محمد شاهين آداملاري اونو حبس ائديرلر. باشقا بير ايضاحا گؤره، گويا او، شاهدان قاچيب جانيني قورتارير، آنجاق جواد خان طرفيندن توتولوب، قاجارا تحويل وئريلير.


باشقا بير احتمال دا وار كي، گويا شهر هله قاجارا قدر ابراهيم خليل خانين دوشمنلري طرفيندن توتولوبموش و واقف ده شاه گلمه ميشدن اول حبس اولونوبموش. قالانين دؤيوشسوز تسليم ائديلمه سيني ده بونونلا ايضاح ائتمك اولار.


بوندان سونرا داها معمالي حادثه لر باش وئرير. مشهور تاريخچي ميرزه جامالين (يبراهيم خليل خان شوشايا قاييتديقدان سونرا واقفين يئريني محض او توتموشدور) يازديغينا اساسا"، واقفي سحره ياخين سارايا گتيريرلر و آغا محمد شاه تاپشيرير كي، سحريسي گون اونو اعدام ائتسينلر. ان غريبه سي بودور كي، ميرزه جامالين يازديغينا اساسا"، ائله همين آخشام او، هانسيسا گوناهلارينا گؤره، دان يئري سؤكولنده اؤزونون ده اوچ خيدمتچيسيني اعدام ائتمگ تاپشيريغي وئريبميش. آنجاق آغا محمد شاه اؤزو سحره ساغ چيخمير. اونون اعدام ائده جگي همين اوچ خيدمتچي مانعه سيز اولاراق، شاهين ياتاغينا گيره رك، اونو قتله يئتيريرلر. بو حادثه ايلك باخيشدا چوخ ساده دير، لاكين بوتون بونلارين آرخاسيندا عئيني عوامل دايانير.


بير چوخ تاريخچيلر بئله حساب ائدير كي، آغا محمد شاها قصدي اونون يا ايرانداكي موخاليفتله، يا دا گورجو شاهي ايكينجي ايراكلي ايله علاقه دار اولان ياخين آداملاري تشكيل ائتميشلر. بو قتلده ايكينجي ايراكلي نين ايشتيراكيني اونونلا ايضاح ائديرلر كي، سوء-قصدي تشكيل ائدنلر آراسيندا بير گورجو ده اولوب. حادثه لرين بو جور يورومو آداملاري چوخدان بري دوشوندورن بو قارانليق مثله يه بير آيدينليق گتيرميش اولاردي. بئله كي، ابراهيم خليل خان گورجو شاهي نين ياخين متفقي ايدي و اگر همين سوء-قصدده ايراكلي نين الي وارسا، دئمك، ابراهيم خليل خان بو ايشه مطلق قاريشمالي ايدي. بئله گؤتوردوكده واقفين قاراباغدا قالما سببلري ده آيدينلاشير. اولا بيلسين كي، واقف ايران شاهي ايله مبارزه ني تشكيل ائتمك، آرالاريندا قاجارين يوكسك منصبلي آداملاري دا اولان قصدچيلره رهبرليك ائتمك اوچون قاليبميش. تاريخچيلر همين قصدچيلردن بيري كيمي مشهور سركرده و تانينميش آذربايجان خاني صادق خان شقاقيني گؤستريرلر. قاجاري شوشايا مشايعت ائدن بو سركرده هم آذربايجان خانلاري ايله، هم ده ايراندا ياشايان گورجولرله چوخ ياخين ايدي. همين وئرسيياني بو فاكت دا ثبوت ائده بيلير كي، قصددن سونرا شاهين اوستونده اولان زينت شئيلري اونا تحويل وئريلميشدي. شاهين اؤلوموندن سونرا قوشونلار مختلف يوللارلا ايرانا قاييدير. گورجوستانا پلانلاشديريلان يوروش باش توتمور. اولا بيلسين كي، قصدچيلر اؤز اوزرلريندن شبهه ني گؤتورمك مقصدي ايله سحريسي گون آسيلمالي اولان خيدمتچيلر حاقدا وئرسيياني گوجلنديرميشلر. شاه اؤلدورولن گئجه واقفين داورانيشي دا همين فيكري تصديقله يه بيلير. دئييلنه گؤره، واقف همين كئجه سحره قدر بير نئچه دفعه حبسخانا ريسيني يانينا چاغيرتديريب اوندان شهرده غيري-عادي حادثه لرين باش وئريب-وئرمه مه سيني سوروشوب.


ايران شاهي نين قتليندن درحال سونرا قاراباغ خانليغي نين باشينا ابراهيم خليل خانين ياخين قوهوملاريندان اولان محمد بي جاوانشير كئچير. بئله گؤرسه نير كي، واقف خيلاص اولا بيلر. لاكين بئله اولمور و بيرينجي وزيرين آزاد ائديلمه سيندن آز سونرا محمد بي جاوانشير اونو و اوغلو علي بيي اعدام ائتديرير. بؤيوك صنعتكارين اعدام اولونما سببلري تاريخچيلر آراسيندا مختلف جور يوزولور.


دانيشيرلار كي، قتل گونو فراشلار اونلاري خانين يانينا آپارماغا گلديكلريني سؤيله ييرلر. يولدا علي بي آتاسيندان سوروشور كي، خان يوخاريدا اوتورا-اوتورا بيزي آشاغي نييه آپاريرلار؟ واقف جاوابيندا سؤيله يير: " بيزي چوخلاريني گؤندرديگيميز يئره آپاريرلار " . واقفي شوشادا بؤيوك شرفله دفن ائديرلر. حتّي مزاري نين اوستونده كيچيك بير مقبره ده تيكيلير كي، بورا دا سونرادان زيارتگاها چئوريلير.


بونا باخماياراق، واقفين اؤلوموندن سونرا اونون ائوي تالان اولونور، اليازمالاري يانديريلير. شاعيرين شعرلر " ديوان " اي دا بو سببدن بيزه گليب چاتماميشدير. ايندي كيتابلاردا نشر اولونان شعرلر ايسه شاعيرين ياراديجيليغي نين پرستيشكارلاري طرفيندن بيرجه-بيرجه توپلانميشدير. اونون شعرلري آشيقلارين ديليندن دوشموردو، خالق آراسيندا ازبر دئييليردي. بوندان باشقا شاعيرين شعرلري بعضي آداملار طرفيندن يازييا دا آلينميشدي. لاكين بوتون بونلاري بير يئره توپلاماق، يازييا آليب، نشر ائتديرمك هئچ ده آسان ايش دئييلدي. و ايلك دفعه بو ايشي ميرزه يوسف نرسووف گؤرور. 1856-جي ايلده تيمورخانشورادا واقفين ايلك كيتابي باسيلير. سونرا استافت م. ف. آخوندووا كئچير. او، چوخ زنگين بير ماتئريال توپلاياراق، مشهور شرقشناس آدولف برژيه وئرير. برژئ ايسه بونلاري 1867-جي ايلده لئيپسيق شهرينده نشر ائتديرير. عئيني زاماندا واقفين ارثي ايله آذربايجان پوئزيياسي نومونه لريندن ايري بير آنتولوگييا ترتيب ائتميش زاقافقازييا موفتيسي حسين افندي قاييبوو دا ماراقلانير. حسين افندي هم ده ويدادي نين اوزاق قوهومو ايدي. او اؤز اليازمالاريني درج ائتديرمه سه ده، بير چوخ ادبياتشوناسلار همين اثره تئز-تئز استناد ائتميشلر. نهايت، اينقيلابدان قاباقكي دؤورده واقفين اثرلري نين سون نشري " يئني حيات " قزئتي نين رداكتورو هاشيم بي وزيروو طرفيندن حياتا كئچيريليب. اينقيلابدان سونراكي دؤورده واقفين اثرلري نين توپلانماسي و نشري ساحه سينده سلمان ممتازين بؤيوك خدمتلري اولوب.


واقف ياراديجيليغي تكجه آذربايجانليلار آراسيندا دييل، هم ده گورجو و ائرمني موحيطينده مشهور اولموشدور. معلومدور كي، اوزون مدت آذربايجان ديلي قافقازدا ميلتلراراسي ارتباط واسيطه سي اولموشدور و ائله بونا گؤره ده، واقفين شعرلري يالنيز آذربايجان اليفباسي ايله دئييل، هم ده گورجو و ائرمني اليفبالاري ايله يازييا آلينميشدير.


واقف شرق پوئزيياسي نين بوتون كلاسسيك فورمالاريندان استفاده ائديب. او، غزل، تجنيس، مخمس، مستزاد، موششره، مشاعره، مثنوي و مرثيه لر يازيب. آنجاق اونون ياراديجيليغي نين بؤيوك بير قيسمي، آشيق پوئزيياسيندان گؤتورولموش قوشما نؤوونده يازيلميش شعرلر تشكيل ائدير. همين شعرلرين ديلي خالقين جانلي دانيشيغينا چوخ ياخيندير. واقف عرب و فارس منشالي سؤزلردن باجارديقجا آز استفاده ائتميشدير.


واقف آشيق موحيطينده بؤيوموشدو و كوتله نين ذوق و طلبا تيني ياخشي بيليردي. اونون ياراديجيليغيندا قوشمانين بؤيوك يئر توتماسيني دا ائله بونونلا باغلاماق اولار. مثله يه باشقا طرفدن ياناشاندا احتمال ائتمك اولار كي، " ديوان " اي ايتديكدن سونرا شاعيرين يالنيز خالقين حافيظه سينده قالان شعرلري يازييا آلينيب. بونلار ايسه اساس اعتيباريله قوشمالار اولا بيلردي. اوراسي دا قئيد اولونماليدير كي، قوشمايا آلوده ليگي واقفين كلاسسيك شعر نؤولرينده يازديغي اثرلرين ديلينه و اسلوبونا دا مثبت تاثير گؤستريب.


واقفين اثرلرينده كي محبت اورتا عصرلرده ياشاييب-ياراتميش آذربايجان شاعيرلري نين بؤيوك اكثريتي نين شعرلرينه خاص اولان صوفي-ميستيك رمزلردن تماميله آزاددير. واقف اؤز اثرلرينده حيات عشقيني، معشوقه سي نين گؤزلليگيني، هيجرانين آجيسيني و وصالين شيرينليگيني اينانديريجي بير طرزده ترنم ائدير.


شاعير اؤز اثرلري نين بوتؤو بير قيسميني آذربايجان گؤزللري نين تصويرينه حصر ائديب. واقف آز قالا بوتون شعرلرينده معشوقه نين گؤزلريني، قاشلاريني، ساچلاريني، ياناقلاريني، اللريني، آياقلاريني، قدد-قامتيني، جان آلان باخيشلاريني تصوير ائدير. بلكه ده بو شعرلر بيزه بير قدر يكرنگ گؤرونه بيلر. لاكين نظره آلماق لازيمدير كي، شاعيرين معاصيرلري بو اثرلري تماميله باشقا جور قبول ائتميشلر. كيشي نين، قادي نين صيفتيني گؤرمك و اونلارلا سربست شكيلده اونسيته گيرمك امكاني اولمايان مسلمان جمعيتينده قادين گؤزلليگي داها تئز و حساسليقلا آنلاشيليردي. بو معنادا قادي نين گؤزلليك علامتلريني ساده جه صدالايان شعرلر بئله او زامان اوخوجولارا آشكاردا گؤرولمه سي ممكن اولمايان اوبرازلاري تام تصوور ائتمك ايمكاني وئريردي. او دؤورون آديتوريياسي نين ائموسيونالليق درجه سي ده بيزيمكيندن قات -قات يوكسك ايدي. بو فيكري بير چوخ ادبياتلاردا تصوير اولونان صوفي مجليسلري ده ثبوت ائده بيلر. بئله كي، همين مجليسلرده اوخونان عادي سئوگي شعرلري ده بعضا" دينلگي جيلري باييلتماق قدرتينه ماليك اولورموش. او دؤورون كيشي آديتوريياسي طرفيندن قادين گؤزلليگي نين بئله حساسليقلا قبول ائديلمه سي واقفين شعرلريني دينله ينلره لذت وئريردي. چونكي اونلار شاعيرين صنعتكارليق خصوصيتلري سايه سينده اؤز تصوورلرينده بير-بيرينه بنزمه يه ن نازلي-غمزه لي، قدد-قامتلي، ايري، بادامي گؤزلو، آغ بوخاقلي، آل ياناقلي، اود باخيشلي و مطلق عاغيللي-كاماللي آذربايجان گؤزللريني جانلانديرا بيليرديلر. واقف ده اؤز پوئزيياسي نين مقصديني ائله بوندا گؤروردو. اونون شعرلري اوخوجودا اوبرازين هم خارجي گؤرونوشونون هم ده داخلي دونياسي نين جانلي تصورونو يارادير.


بؤلوم : ملاپناه واقفAZ-TR
یازار : ائشيلداق


بلاگا گؤره



    شعر توركي- خانه شعر توركي-شاعران و اديبان تورك-بيوگرافي شاعران تورك-زندگي نامه شاعران تورك-سويسل-
    شعر تركي-خانه شعر تركي-شاعران و اديبان ترك-بيوگرافي شاعران ترك-زندگي نامه شاعران ترك-

بؤلوم لر

سون یازیلار

باغلانتی لار

یولداش لار

آرشیو

ایمکان لار

سایغاج