اسماعيل، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسيني، و معروف به شاه اسمعيل مؤسس سلسله صفوي به عنوان اولين سلسه تماماً ايراني، حاكم بر سراسر ايران پس از اسلام است. وي با رسمي كردن مذهب شيعه و با زنده كردن هويت ايراني مرزهاي ايران را به حدود مرزهاي ساسانيان رسانيد و در واقع ايران را به عنوان يك واحد سياسي مستقل پس از اسلام پس از حدود ۷۰۰ سال اشغال تأسيس و تثبيت كرد. از وي اشعاري به تركي و به فارسي با تخلص «خطايي» بر جا مانده است.

تبار: تبار اسماعيل به شيخ صفي الدين اردبيلي مي رسد و فرزند شيخ حيدر است و مادرش مارتا دختر سلطان اوزون حسن آق قويونلو و كوراكاترينا شاهزاده يوناني ترابوزان بود.

كودكي: اسماعيل در ۸۶۶ در اردبيل ديده به جهان گشود. پدرش شيخ حيدر به همراه مريدان خود، كه به دليل بر سر داشتن كلاه قرمز رنگ قزلباش(سرخ سر) خوانده مي شدند، به عنوان جهاد با مسيحيان چركس به نواحي قفقاز رفتند. توسعه طلبي حيدر باعث شد كه با شيروان شاهان وارد جنگ شود و سلطان يعقوب آق قويونلو به كمك شروان شاهان رفت و نهايتاً حيدر تير خورد و به اسارت در آمد و جان خود را در اين مبارزه از دست داد و فرزندانش نيز به اسارت در آمدند. در اين زمان اسماعيل كودكي شيرخوار بود.

در فارس: اسماعيل به همراه مادر و دو برادرش در استخر فارس به مدت چهار سال و نيم زنداني شدند. در اين دوره سلطان يعقوب آق قويونلو مرد و بين فرزندانش رستم و بايسنقر جنگ در گرفت و رستم براي مقابله با بايسنقر، «سلطان علي» برادر بزرگ اسماعيل و خانوادهاش را آزاد كرد، تا بتواند از پشتيباني قزلباشان خانقاه اردبيل برخوردار شود. سلطان علي با شكوه فراوان وارد تبريز شد و با سپاهي از صوفيان بايسنقر را شكست داد. رستم از قدرت سلطان علي به وحشت افتاد و وي را در ميانه راه تبريز و اردبيل به قتل رساند. سلطان علي برادر هفت ساله اش اسماعيل را به ياران صميمي و وفادارش سپرد.

در اردبيل و لاهيجان: اسماعيل مدتي پنهاني در اردبيل زيست و سپس براي امنيت بيشتر به لاهيجان رفت و نزد امير آنجا «كاركيا ميرزا» پناه گرفت. كاركيا ميرزا علي، فرمانرواي محلي لاهيجان و ديلمان، كه شيعه و سيد و دوستدار خاندان صفوي بود در تربيت اسماعيل خردسال اهتمام كرد. اسماعيل تا ۹۰۵(قمري) با مراقبت هاي شمس الدين لاهيجي كه از فضلاي آن ديار بود؛ فارسي، عربي، قرآن و مباني و اصول شيعه اماميه را فرا گرفت. همچنين در اين مدت، زير نظر هفت تن از بزرگان صوفي لاهيجان فنون رزم آموخت.

بدين ترتيب اسماعيل از يك سو تحت تأثير فرهنگ صوفيانه خانقاه شيخ صفي بود و از سوي ديگر احتمالاً در گيلان با برخي آموزه هاي ايران باستان و تشيع امامي آشنا شده و مجموعه اين آموزه ها او را براي بدل شدن به يك حاكم مقتدر، فرمانده نظامي و پيشواي مذهبي آماده ساخته است.

از قيام تا پادشاهي: اسماعيل سيزده ساله مدتي در اردبيل اقامت كرد و گروه كثيري از صوفيان قزلباش به او پيوستند. او مانند پدرانش جنيد و حيدر به قصد جنگ با مسيحيان گرجستان و در واقع برا ي انتقام گرفتن از «الوند بيك آق قويونلو» و شروان شاه اقدام به تدارك سپاه كرد. اسماعيل براي گردآوري سپاه بيشتر به آناتولي(قراباغ و وان) رفت و در سال ۹۰۶ ه.ق. همراه با هفت هزار سپاهي قزلباش به سمت شروان لشكر كشيد. در جنگي كه نزديك قلعه گلستان روي داد، فرخ يسار با وجود بيست هزار جنگاور مغلوب و كشته شد. اما قلعه گلستان در مقابل سپاه صوفيان به مقاومت پرداخت و بلافاصله تسليم نشد. با اين حال باكو تسليم شد و سردار خردسال به جاي آنكه وقت خود را براي محاصره و تسخير قلعه گلستان ضايع كند، از حوالي شروان عزيمت كرد و راه آذربايجان را پيش گرفت. در نزديك نخجوان الوند بيگ آق قويونلو را مغلوب كرد(۸۸۰ش/۹۰۷ق/۱۵۰۱م) و خود پيروزمندانه وارد تبريز شد و سلطنت خود را با اعلام و اظهار سلطنت شيعه كه به هر حال با آيين اكثريت اهل شهر مغاير بود، اعلام داشت. وي در حالي كه چهارده سال بيشتر نداشت به كمك مريداني كه سخت به او معتقد بودند در سال هشتصد و هشتاد هجري شمسي شاه ايران شد و سلسله خويش را به نام جدش صفي الدين «صفويه» ناميد كه در تاريخ ايران به دو دليل اهميت بسيار دارد:

يكي اين كه اين سلسله اولين سلسله كاملاً مستقل ايراني بعد از حمله اعراب به ايران(در سال ۳۲ ه.ق) بوده است. يعني پس از هشتصد سال توانست با افتخار نام ايران را بر روي نقشه ها برگرداند. دوم اينكه مذهب تشيع در ايران توسط شاه اسماعيل مذهب رسمي اعلام شد و در واقع جانشين تسنن گشت.

اعلام تشيع به عنوان مذهب رسمي: شاه اسماعيل در اولين اقدام مهم خود، در شهر تبريز مذهب تشيع را به عنوان مذهب رسمي دولت و مملكت صفوي اعلام نمود. نكته جالب اين است كه در آن هنگام اكثريت مردم تبريز نيز سني مذهب بودند(چيزي حدود دو سوم). امرا قزلباش اين مطلب را به شاه اسماعيل تذكر دادند اما شاه در پاسخ عنوان كرد كه «در اين كار خداوند و امامان او را ياري خواهند كرد و اگر مردم بخواهند در مقابل او كوچكترين اعتراضي كنند پاسخشان شمشير خواهد بود»(ايران در عصر صفوي، راجر سيوري، چاپ سيزدهم، صفحه ۲۷). البته در سراسر ايران از سوي مردم عادي تقريباً هيچ مقاومتي نيز بر عليه اين تصميم وي نشد.

پيوستن قبايل ترك آناتولي: ايلات ترك بهارلو(از اولاد بايرام خوجه بهارلو و از ايلات تشكيل دهنده قراقوينلوها بودند) قبل از تسخير تبريز(۹۰۷ق/۱۵۰۲م) به سركردگي حسن خان به شاه اسماعيل پيوستند.

ايجاد وحدت ملي: پس از سقوط ايلخانان مغول و به مدت حدود دو قرن در ايران از بلخ تا دياربكر وضعيت ملوك الطوايفي حاكم بود. «روملو» در خصوص سال ۸۸۰ ه.ش/۹۰۷ ه.ق مجموعه اي از حكام محلي را نام مي برد، كه مهمترين آنها عبارت بودند از: سلطان حسين بايقرا آخرين شاه تيموريان در خراسان، بديع الزمان ميرزا در بلخ، سلطان مراد در عراق عجم، حسين كياي چلاوي در سمنان، مرادبيك بايندر در يزد و شاه اسماعيل در آذربايجان.

شاه اسماعيل با برخورداري از نيروي جان بر كف قزلباش عزم نمود، كه ايران را متحد سازد. ابتدا سلطان مراد حاكم عراق عجم، كه پسر سلطان يعقوب آق قويونلو بود، را در نواحي مابين همدان و بيجار شكست داد و سلطان مراد به شيراز گريخت. شاه اسماعيل او را تعقيب نمود و او از ترس به بغداد گريخت و شاه اسماعيل بدون جنگ شيراز را تصرف نمود و از آنجا به قم رفت. سپس بر حسين كياي چلاوي حاكم سمنان و فيروزكوه پس از جنگي سخت غلبه كرد و نهايتاً يزد و ابرقو را كه در اختيار محمدكره بود، تصرف كرد و از شهري به شهري رفت و حكام محلي را برانداخت و يا تابع خود نمود. آنگاه در سال ۸۸۷ ه.ش(۹۱۴ه.ق) عازم عراق عرب شد و بغداد و نجف را نيز فتح نمود. بدين ترتيب او در مدت هفت سال تمام ايران بزرگ به جز برخي نواحي نظير خراسان و ارمنستان را تصرف نمود و حكومتي واحد و مستقل را در آن برقرار ساخت و به عنوان پادشاه ايران تاجگذاري نمود.

كشورداري: شيوه كشور داري شاه اسماعيل و ترويج مذهب شيعه احتمالاً مانع تجزيه ايران آشوب زده ميان دو قدرت بزرگ عثماني و ازبك شد. وي براي تعديل سياست هاي افراطي سران قزلباش، صوفيان و مريدان حيدري، علماي ايراني و نيز جبل عامل، كوفه و بحرين را به تدوين كتابهاي فقهي در زمينه شيعه جعفري دعوت كرد(ايران در روزگار شاه اسماعيل و شاه طهماسب، ص ۱۲۶). محقق كركي كه در نشر فقه و اصول مذهب جعفري شخصيت مهمي‏ محسوب مي‏شد، از جمله آنان بود. از جمله اقدامات شاه صفوي براي تجليل از امامان شيعه ضرب سكه با نام ائمه اثني عشري، قرار دادن نام ۱۲ امام معصوم به عنوان سجع مهر شاهي(درباره مهرهاي شاه اسماعيل اول، صص ۱۸۲–۱۸۵)؛ تعمير و توسعه آرامگاه امامان در شهرهاي عراق و مشهد و نيز ايجاد ساختمان مقبره براي امامزاده‏ها در شهرهاي ايران و طرح آب رساني از فرات به نجف بود.

شاه اسماعيل كليه وظايف اداري و كشوري را به ايرانياني سپرد، كه در اعتقادشان به تشيع جاي شك و شبهه نبود و بسياري از آنان پيشينه طولاني در كارهاي ديواني داشتند. نامدارترين رجال او عبارت بودند از: امير زكريا تبريزي، محمود خان ديلمي، قاضي شمس الدين لاهيجاني، امير نجم رشتي، امير نجم ثاني، مير سيد شريف شيرازي و شمس الدين اصفهاني.

شاه اسماعيل به رسوم و آيين هاي مذهبي و ملي بسيار علاقه نشان مي‏داد و به ايجاد آباداني و بناهاي يادبود اهتمام داشت. مهمترين آثاري كه از دوران وي به يادگار مانده، عبارتند از: ۴ بازار دور ميدان قديم اصفهان؛ مدرسه ‏هارونيه و بقعه امام زاده هارون در اصفهان. وي بناهاي يادبودي هم در اوجان فارس و شيراز و آباداني و ساختمان هاي متعددي در خوي و تبريز بنياد كرد.

جنگ با دشمنان خارجي: شاه اسماعيل كه به سختي با مذهب تسنن دشمني مي كرد تبريز را به پايتختي برگزيد و در همان سال تاجگذاري به جنگ قوم ازبك رفت(اين قوم در شمال شرق ايران در ازبكستان فعلي ساكن بوده و هرگاه كه فرصتي به دست مي آورند به خاك ايران تجاوز مي كردند). در اين جنگ كه در حوالي مرو رخ داد ۱۷۰۰۰ ايراني توانستند ۲۸۰۰۰ سپاهي ازبك را در هم كوفته و فرمانرواي آنان به نام محمد شيباني كه قصد فرار داشت را دستگير و مقتول سازند.

اما در همين هنگام با يورش عثماني ها مواجه شد. خليفه عثماني به نام سلطان سليم كه شيعيان را كافر مي دانست و خود را نيز خليفه تمامي مسلمانان جهان مي خواند به قصد اشغال كامل ايران به اين كشور لشكركشي كرد. شاه اسماعيل به قصد دفع حمله عثمانيان به غرب لشكر كشيد و در نبرد چالدران(۸۹۳ ه.ش) آن چنان دليرانه جنگيد كه علي رغم شكست خوردن، نبرد او در زمره نبردهاي بزرگ تاريخ و از افتخارات ايرانيان محسوب مي شود. در اين جنگ ۲۹۰۰۰ سرباز ايراني كه تنها از سلاح هاي سرد مانند شمشير و نيزه استفاده مي كردند در برابر سپاه دويست هزار نفري عثماني كه مجهز به توپ و تفنگ بود به سختي ايستادگي كرده و كشتار زيادي از دشمن به عمل آوردند و از ايشان تنها ۸۵ نفر زنده ماندند اما حتي يك نفر اسير هم ندادند.

تركان عثماني در اين جنگ قسمت بزرگي از آذربايجان را به اشغال خود در آورند، كه البته با مقاومت دليرانه مردم تبريز سلطان سليم، مجبور به تخليه شهر شد. اشغال بخش هايي از آذربايجان توسط عثماني تا زمان شاه عباس كبير ادامه داشت(البته پس از شاه اسماعيل نيز آنان هرگاه كه فرصتي بدست مي آوردند به ايران حمله مي كردند و اختلافات مرزي و مذهبي دو كشور تا زمان سقوط امپراتوري عثماني در جنگ جهاني اول طول كشيد).

شاه اسماعيل توانست در مدتي كوتاه با تدابير جنگي و نيز با خشونت هايي كه به كار مي برد ايران را متحد كرده و در برابر هجوم دشمنان داخلي و خارجي به خصوص ازبكان و عثماني ها كه از شرق و غرب به ايران حمله مي كردند به خوبي مقاومت كند.

سروده هاي شاه اسماعيل: وي مردي بسيار زيبا و خوش اندام بود، اشعار صوفيانه به تركي آذربايجاني مي گفت كه تا به امروز نيز اين اشعار باقيمانده است. مانند شعر زير كه وي آن را قبل از جنگ براي سلطان عثماني فرستاد و سلطان نيز پس از خاتمه جنگ شعري به فارسي گفت و به عنوان پاسخ به شاه ايران داد. ترجمه فارسي شعر شاه اسماعيل از اين قرار است:

من به مرشد خويش به چشم جوهر و ذات وجود مي نگرم،

و خويشتن را در راه او قرباني مي كنم،

من ديروز به دنيا آمده ام و امروز خواهم مرد،

بيا، اگر تو مي خواهي بميري، اين پهنگاه مرگ است...

مرگ شاه اسماعيل: سلطان سليم اول كه در فتح تبريز موفق شده بود كه همسر محبوب شاه اسماعيل را به اسارت در آورد پس از خروج از ايران وي را گروگان گرفت و براي آزادي وي از شاه امتيازات كلاني خواست. اما اسماعيل براي به دست آوردن همسر محبوب خود حاضر نشد يك وجب از خاك ايران را به سلطان سليم تسليم كند و آن چنان كه گفته شده از دوري همسر خويش در سن سي و پنج سالگي درگذشت. پس از وي فرزند وي شاه طهماسب اول به پادشاهي ايران رسيد.

منبع: انجمن ادبي شفيقي با اندكي تخليص